Invloed van klimaatverandering op de voedselvoorziening
Klimaatverandering op de aarde
Klimaatverandering, in de vorm van hogere temperaturen, hittegolven, droogte en wateroverlast, heeft grote invloed op de landbouw en in het verlengde daarvan, op de voedselzekerheid. Oogsten worden negatief beïnvloed door temperaturen boven de 35 graden; bij nog hogere temperaturen gaat de oogst verloren. Werken in de landbouw is moeilijk tijdens hittegolven. Ook droogte benadeelt de landbouw. Droogte kan ontstaan door te weinig regenwater, teveel verdamping van water of minder aanvoer van water door rivieren. Het resultaat is dat in alle gevallen minder water voor irrigatie beschikbaar is. Wereldwijd nemen op de lagere breedtegraden en in tropische regio's de oogsten af. Landen in een brede gordel rond de evenaar worden in de komende decennia door klimaatopwarming te heet en te droog voor voedselteelt. In gematigde gebieden zal de productie juist toenemen door hogere temperaturen, meer CO2 in de lucht en een langer groeiseizoen. Bij belangrijke voedselgewassen is er een trek naar het noorden. Tarwe in Europa, mais in de Verenigde Staten, rijst in China; alles verplaatst zich langzaam in noordelijke richting. Het netto effect van al deze verschijnselen op de wereldwijde voedselproductie is echter negatief. Elke 10 jaar zal de wereldwijde landbouw 1% minder produceren terwijl de bevolking juist toeneemt. Ook vissen trekken, door het opwarmende zeewater, verder naar het noorden waardoor plaatselijk visvangsten afnemen. De afgelopen decennia is het aantal mensen dat honger leidt gedaald. Maar sinds kort is deze ontwikkeling gekeerd, nu leiden ruim 800 miljoen bewoners honger en het aantal mensen dat ondervoed is, is de afgelopen twee jaar met 161 miljoen gestegen. De wereldwijde productiegroei in de landbouw wordt vertraagd door klimaatverandering, vooral de armste mensen worden zwaar getroffen. De verwachting is dat mensen in kwetsbare regio's in toenemende mate op drift zullen raken, de bewoners van kleine eilanden voorop [IPCC], [Volkskrant].
De voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) schat dat, wereldwijd de afgelopen dertig jaar, extreem weer voor ruim 3600 miljard euro aan schade voor de landbouw zorgden. Extreem weer in de vorm van hevige regenval met overstromingen, droogtes, extreem hoge temperaturen en bosbranden. De geleden schade bestaat uit verloren gewassen en verloren productie van vee. Klimaat gerelateerde rampen komen steeds vaker voor en zijn steeds meer de reden van productieverlies. Het jaarlijkse verlies staat gelijk aan eten voor ongeveer een half miljard mensen en 5 procent van de wereldwijde landbouwproductie. Perioden van hogere voedselprijzen geven ook aan dat, in de huidige markten, voedselprijzen gevoelig zijn voor klimaatextremen. De oogsten kunnen ook worden aangetast door micro-organismen die zich door de hogere temperaturen beter kunnen handhaven of zich in nieuwe gebieden kunnen vestigen [Volkskrant], [Weer on Line].
Het wordt steeds duidelijker dat de teelt van rijst, tarwe en mais in tropische en gematigde streken problematisch wordt als de temperatuurstijging meer dan 2 oC bedraagt. Onderzoek heeft uitgewezen dat de negatieve effecten van hitte en droogte, op de Europese oogsten, de laatste 50 jaar zijn verdrievoudigd. De verliezen op de graanoogst nemen jaarlijks met 3 procent toe. De verliezen zijn het grootst bij tarwe in Midden- en Oost-Europa en bij gerst in het Middellandse zeegebied [IPCC], [Volkskrant].
De hogere CO2-concentraties hebben een positief effect op oogsten. De houtproductie neemt toe door het hogere CO2-gehalte en de hogere temperaturen. Een ander positief effect is dat landbouw nu mogelijk wordt in gebieden waarin dat vroeger niet het geval was. Bijvoorbeeld in Groenland worden nu groenten en fruit geteeld die tot voor kort nog uit Denemarken moesten worden ingevoerd [Volkskrant].
Gevolgen voor de landbouw
Nederland
Voor Nederland wordt verwacht dat door het hogere CO2-gehalte en de hogere temperatuur de opbrengst van wintertarwe, aardappels, suikerbieten en gras zal stijgen. Gewassen zoals graan zijn eerder rijp en kunnen eerder geoogst worden. De temperatuur mag echter niet te hoog stijgen anders zullen de negatieve gevolgen groter zijn dan de positieve. Het aantal druiventelers in Nederland is de afgelopen vijf jaar met 80% gestegen. Er zijn nu 171 wijngaarden. Bij elkaar produceren die ongeveer een miljoen flessen wijn per jaar. De toename wordt veroorzaakt doordat er steeds meer nieuwe druivenrassen worden ontwikkeld die gedijen in ons noordelijk klimaat. Ook de klimaatopwarming speelt een rol; de wijngrens schuift op naar het noorden [Volkskrant].
Nederland krijgt door klimaatverandering meer last van hitte en droogte dan eerder werd verwacht. In de periode 1991 tot 2020 was in 37 procent van de jaren sprake van extreem weer en in de toekomst nemen deze percentages toe. Ook zijn er vaker jaren waarin zowel extreme neerslag als droogte voorkomt. Aan de ene kant leidt dat tot voordelen. Zo werden in 2024, door het warme weer, de eerste asperges bijna een week vroeger geoogst dan normaal. Aan de andere kant leidt extreem weer tot grote verliezen in onder meer de aardappelopbrengst. Bij extreme neerslag vermindert de opbrengst met 36%, doordat de aardappels gaan rotten. Bij extreme droogte is het opbrengstverlies 13% [KNMI].
In het westen van Nederland ondervindt de landbouw de invloed van de zeespiegelstijging. In de lage gedeelten van Nederland neemt de kweldruk toe waardoor het land verzilt. Dit heeft nadelige gevolgen voor de landbouw. In het droge voorjaar van 2022 konden bijvoorbeeld in Zeeland de akkers niet beregend worden, omdat er alleen maar zout water in de sloot zat en Zeeland verder omgeven is door zout water [Volkskrant].
Op dit moment wordt er op verschillende manieren gewerkt aan klimaatadaptatie. Er wordt onderzoek gedaan naar de tolerantie van diverse rassen aardappelen en groenten voor zout water. Ook wordt er onderzoek gedaan naar gewassen die beter bestand zijn tegen extreem weer, schimmels en plaagdieren. Als gevolg van het veranderende klimaat gedijen schimmels en plaagdieren beter. Er wordt ook onderzocht hoe de bodem verbeterd kan worden om droge perioden of zware buien beter aan te kunnen [IPCC], KNMI, [Volkskrant].
Europa
Door klimaatverandering zijn de laatste decennia de tarwe en maisoogsten in verschillende regio's afgenomen. In Spanje en Portugal nam de graanproductie in 2004/2005 met 40% af door een intense droogte. In 2015 was het in Spanje in de zomer gemiddeld 2 graden warmer dan normaal. Oogsten van komkommers, paprika's, tomaten mislukten en de prijzen van deze producten stegen. De traditionele wijnlanden in het zuiden van Europa hebben het moeilijk. In delen van Frankrijk, Italië, Griekenland en Spanje wordt het langzaamaan te heet om nog druiven te verbouwen. Door de stijgende temperaturen en de droogte zijn in Spanje de afgelopen decennia al duizenden hectares wijnbouw verdwenen. Wijngaarden verplaatsen zich naar het noorden, waar het minder warm en minder droog is. Bij bosbranden in 2021 in Griekenland werden duizenden bijenkorven verwoest. De pijnboombossen, waar de bijen hun honing vandaan haalden, zijn ook afgebrand. Het kan nog wel 15 tot 30 jaar duren voordat alle bomen hersteld zijn. De bijenkorfhouders overwegen om hun bijenkorven naar het noorden te verplaatsen. Griekenland is een van de grootste honingproducenten in de Europese Unie. Door de uitzonderlijke de droogte van 2023 in Spanje viel de oogst van olijven tegen. Produceerde Spanje in 2022 bijna 1500 kton olijfolie, in 2023 was dat nog maar 666 kton. De prijs van een liter olijfolie steeg in 2023 van €4,37 tot €9,25 [Volkskrant].
Door het opwarmende zeewater trekken vissen verder naar het noorden of worden kleiner. Hoe warmer het zeewater, hoe minder zuurstof het bevat. Vissen worden daarom kleiner. Noordzeevissen als kabeljauw en schelvis trekken geleidelijk uit de Noordzee weg naar het noorden, terwijl pijlinktvissen, sepia's en octopussen, maar ook dorades en sardientjes, zich langzaam steeds meer thuis voelen in de Noordzee [Volkskrant].
Afrika
Ethiopië werd in 2016 getroffen door de ergste droogte in vijftig jaar. Oogsten mislukten waardoor meer dan tien miljoen mensen waren aangewezen op voedselhulp. Het vee stierf massaal door gebrek aan water en grasland. In Nigeria trekken herders, als gevolg van de droogte, naar het zuiden waar ze stuiten op christelijke boeren. Daardoor lopen etnische en religieuze spanningen op met als resultaat gewapende conflicten. Ook andere landen in Afrika hebben te kampen met droogte door klimaatverandering. De situatie is zeer ernstig in Madagaskar. Regen is al drie jaar uitgebleven, sprinkhanen eten de schamele oogsten op, vee is doodgegaan en de grond van onbeplante akkers wordt weggeblazen met stofstormen tot gevolg. Voor 1,1 miljoen mensen dreigt hongersnood, zeker 14 duizend mensen zijn ondervoed. De droogte is niet zozeer een gevolg van klimaatverandering maar van een combinatie van natuurlijke klimaatvariabiliteit en armoede [Volkskrant].
Azië
In Iran heerst een droogte die nu al zeven jaar duurt. Rivieren en meren zijn opgedroogd, woestijnvorming is in volle gang en landbouwgrond wordt onvruchtbaar. Vroeger was hier een bloeiende pistachenotenteelt. Meer dan 15% van de pistachenotenbomen in de provincie Kerman zijn inmiddels afgestorven. Hele families hebben het platteland verlaten en zijn naar de stad getrokken. Op de vruchtbare akkers in de provincie Khuzestan groeide vroeger suikerriet, tarwe en gerst. Maar door de waterschaarste verschrompelen de gewassen en lijdt het vee dorst. Door klimaatverandering zijn de laatste decennia de tarwe en maisoogsten in China afgenomen [Volkskrant].
Noord- en Zuid-Amerika
Ansjovis is de meest voorkomende en meest gevangen vis in de wateren van Peru. Onderzoekers waarschuwen dat deze voedzame ansjovis kan verdwijnen als het zeewater opwarmt. Nu al zwemt er minder ansjovis in de Peruaanse wateren. Dit kan een gevaar betekenen voor de voedselvoorziening ter plaatse [Volkskrant].
In Peru worden alpaca's gehouden voor de wol. Door klimaatverandering, met als gevolg hogere temperaturen, smeltende gletsjers, een korter regenseizoen en langer aanhoudende droogte, krimpt het leefgebied van de alpaca's. De oudere inheemse boeren trekken met hun alpaca's daarom steeds hoger de Andes in waar de leefomstandigheden harder zijn. Jongeren willen dat leven niet en trekken naar de steden. Het Quimsachata-onderzoekscentrum probeert een alpaca te fokken die beter bestand is tegen hogere temperaturen [Volkskrant].
Australië
De Australische regering vreest dat de opwarming van de aarde toekomstige oogsten bedreigt. De oogstopbrengst kan tegen 2063 maar liefst 4 procent lager uitvallen als er geen actie wordt ondernomen om klimaatverandering tegen te gaan. Jaarlijks kunnen de kosten dan oplopen tot 1,8 miljard Australische dollar (ruim 1 miljard euro) [Weer on Line].